استصحاب/ تنبیهات: استصحاب در تدریجیات

جلسه قبل وجهی را برای حل مشکل استصحاب در زمان بیان کردیم و آن استصحاب تعلیقی در زمان بود. این امساک اگر قبلا واقع می‌شد امساک در روز بود، الان هم که مشکوک است استصحاب می‌کنیم امساک اگر الان هم واقع شود در روز است.

این صریح کلام مرحوم عراقی بود. اما بیان مرحوم آخوند با این متفاوت است و ایشان مفاد کان ناقصه را استصحاب می‌کند یعنی این امساک قبلا متصف به روز بودن بود، الان هم همان را استصحاب می‌کنیم. بنابراین نظر مرحوم آخوند استصحاب تنجیزی مفاد کان ناقصه است و این همان چیزی است که قبلا در اشکال به کلام شیخ بیان کردیم.

هر چند مرحوم عراقی، کلام آخوند را استصحاب مفاد کان تامه دانسته است.

در حقیقت سه بیان در کلام مرحوم عراقی مذکور است:

• استصحاب زمان به مفاد کان ناقصه. این زمان قبلا متصف به روز بودن بود، الان هم همان را استصحاب می‌کنیم. و بر اساس همان وحدت اتصالی استصحاب در آن جاری است.
• استصحاب تعلیقی. یعنی امساک در این زمان، اگر قبلا واقع می‌شد امساک در روز بود الان هم همان را استصحاب می‌کنیم.
• استصحاب زمان به مفاد کان تامه یعنی قبلا روز وجود داشت الان هم روز وجود دارد. و مرحوم عراقی معتقد است کلام مرحوم آخوند این است.

اما به نظر می‌رسد عبارت مرحوم آخوند استصحاب زمان به مفاد کان ناقصه است. و لذا بر خلاف اینکه در کلمات برخی اعلام مبتکر این کلام را مرحوم عراقی دانسته‌اند در کلام مرحوم آخوند این وجه مذکور است. مرحوم آخوند می‌فرمایند:

كما لا بأس باستصحاب نفس المقيد فيقال إن الإمساك كان قبل هذا الآن في النهار و الآن كما كان فيجب فتأمل.

مشابه همان اشکالی که در کلام مرحوم صدر مذکور بود که استصحاب تعلیقی در موضوعات جاری نیست در کلام مرحوم روحانی هم هست و ما هم از آن جواب دادیم.

همان طور که مرحوم آقای صدر مشابه، اشکال مرحوم آقای روحانی را دارند. مرحوم آقای روحانی گفت استصحاب در موضوعات تکوینی جاری نیست و مرحوم آقای صدر می‌فرمایند اگر موضوع مرکب باشد اجزاء‌ آن باید اختیاری باشد و زمان چون در اختیار مکلف نیست مجرای استصحاب نیست.

و ما هم قبلا جواب دادیم این حرف عجیب است. شارع گفته است هر جا روز باشد و در آن زمان نماز بخوانید نماز صحیح است و استصحاب می‌گوید روز هست.

مقرر مرحوم آقای صدر به استادش اشکال کرده است که حتی اگر زمان هم اختیاری نباشد اما وقوع فعل در زمان اختیاری مکلف است و همین برای جریان استصحاب کافی است.

دو نکته در مساله استصحاب زمان باقی است:

اول: قبلا گفتیم استصحاب در موارد شک در مقتضی جاری نیست چون در موارد قصور مقتضی اگر چه نقص صدق می‌کند اما این نقض مستند به مکلف نیست بلکه مستند به عدم مقتضی بقاء است و در ادله استصحاب، از نقض مستند به مکلف و فاعل نهی شده است. در زمان هم همین طور است یعنی باید اقتضای استمرار وجود داشته باشد، و اما در مواردی که شک در مقتضی باشد و حد زمان برای بقاء مشکوک باشد، استصحاب جاری نیست چون از موارد شک در مقتضی است.

دوم: در کلمات علماء مسلم گرفته شده است که استصحاب زمان به مفاد کان تامه، نمی‌تواند مفاد کان ناقصه را اثبات کند و این اصل مثبت است. استصحاب تحقق روز، اثبات نمی‌کند الان روز است و اثبات نمی‌کند امساک واقع شده در روز است. و مفاد کان ناقصه هم چون حالت سابقه ندارد مجرای استصحاب نیست. و فقط مرحوم عراقی گفتند استصحاب در زمان به مفاد کان ناقصه جاری است.

ما نیز مفاد کان تامه و کان ناقصه را می‌فهمیم و قبول داریم که مثلا استصحاب وجود کر(مفاد کان تامه)، نمی‌تواند اثبات کند این آب کر است. (مفاد کان ناقصه)

اما عرض ما این است که با استصحاب مفاد کان تامه، می‌توان مفاد کان ناقصه را اثبات کرد اما در خصوص زمان.

تفاوت بین زمان و غیر زمان این است که تحقق روز، معنایی غیر از این ندارد که الان و این قطعه از زمان متصف به روز بودن است. بنابراین وقتی استصحاب می‌کنید روز هست، معنایی جز این ندارد که الان روز است.

بنابراین در خصوص زمان، مفاد کان تامه، متحد با مفاد کان ناقصه است نه اینکه ملازم با آن باشد تا اثبات مفاد کان ناقصه با اصلی که مفادش کان تامه است مثبت باشد.

معنای اینکه روز وجود دارد، این است که الان و این قطعه از زمان متصف به روز بودن است.

تا اینجا همه مباحث را در مورد استصحاب در زمان و زمانیات (تدریجیات) بیان کردیم. بحث بعدی در مورد جریان استصحاب در امور مقید به زمان است.