وجوب تکسب بر معسر (ج۱۳-۱۹-۷-۱۴۰۰)

بحث در وجوب تکسب بر معسر است. گفتیم مرحوم محقق کنی ده دلیل برای وجوب تکسب ذکر کرده‌اند.

اولین دلیل تمسک به اطلاقات و عمومات وجوب وفای به دین است و گفتیم اطلاق این ادله تمام است و حتی مثل صاحب وسائل نه تنها ادای دین را لازم می‌دانند بلکه نیت ادای دین را حتی برای عاجز لازم می‌دانند و آیه شریفه لزوم انظار معسر، مقید آنها نیست.

مشهور وجوب ادای دین را مشروط به یسار دانسته‌اند و لذا معتقدند بر فرد معسر، ادای دین واجب نیست به تبع تکسب برای ادای دین هم لازم نیست.

ما گفتیم ظاهر آیه شریفه این نیست که وجوب ادای دین مشروط است بلکه ادای دین از قبیل واجب معلق است.

از نظر مشهور مفاد آیه این است که ادای دین بر مدیون تا زمان حصول یسار واجب نیست و یسار هم به معنای واجدیت و تملک فعلی دانسته‌اند نه غناء و تمکن از کسب.

اما ما گفتیم مفاد آیه این است که کسی که معسر است ادای دین در زمان میسره بر او لازم است. «میسرة» اسم زمان است پس مفاد آیه این است که مدیون را باید تا زمان تیسر و تمکن از ادای دین مهلت بدهند نه اینکه تا زمان واجدیت و مالکیت فعلی به او مهلت بدهند. بنابراین آیه می‌گوید کسی را معسر است تا زمان تمکن از اداء مهلت بدهید و ادای دین برای کسی که قدرت بر تکسب دارد، میسر است (یعنی همین الان برای او ادای دین در آن زمان میسر است) پس ادای دین بر او واجب است. ادای دین الان فعلی است و بر مکلف لازم است مقدمات لازم برای انجام آن را فراهم کند. زمان یسار، زمان ادای واجب است نه زمان وجوب. ادای دین به تیسر مشروط است نه به یسار به معنای واجدیت و ملکیت فعلی و فردی که قادر به کسب است، ادای دین در زمان مشخص بعد از کسب، برای او ممکن است پس ادای دین همین الان بر او واجب است و باید به او تا زمانی که بتواند پرداخت کند مهلت داد.

اینکه مشهور میسرة را به معنای زمان یسار دانسته‌اند و آن را به معنای زمان واجدیت و ملکیت فعلی دانسته‌اند حرف صحیحی نیست بلکه به معنای زمانی است که مدیون متمکن از پرداخت دین باشد. با این بیان آیه نه تنها نافی وجوب تکسب نیست بلکه وجوب تکسب از آن استفاده می‌شود چون مفاد آن این است که به معسر تا زمان تمکن ادای دین مهلت بدهید و کسی که تمکن از کسب دارد و متمکن از ادای دین بعد از کسب است باید او را تا آن زمان مهلت داد و بر او لازم است کسب کند.

حتی اگر ظهور آیه در آنچه ما گفتیم هم پذیرفته نشود حداقل احتمال آن مطرح است و با وجود احتمال آن نیز کلام مشهور ثابت نیست و اطلاقات مرجع خواهند بود.

البته در آیه اختلاف در قرائتی وجود دارد که برخی میسرة را به ضم سین خوانده‌اند و برخی دیگر آن را به ضم سین و مضاف به ضمیر هاء تلفظ کرده‌اند و برخی دیگر اشکال کرده‌اند که ما در عرب «مفعُل» نداریم.

در هر حال به نظر ما این اختلاف در قرائت موجب تفاوت در معنایی که ما از آیه بیان کردیم نیست.