عدم صحت قسم به غیر خدا (ج۱۷-۲۷-۷-۱۴۰۰)
بحث در مساله اول مذکور در کلام مرحوم آقای خویی بود.
یک مساله این است که آیا قسم به غیر خدا هم صحیح و جایز است؟
و مساله دیگر اینکه اگر شرط صحت قسم این باشد که به خدا باشد و غیر آن صحیح نباشد، آیا قسم باید به ذات خدا باشد و به اسم خاصی اختصاص ندارد یا اینکه قسم حتما باید لفظ جلاله «الله» باشد؟
مرحوم آقای خویی این دو مساله را به ضمیمه عدم اشتراط لفظ عربی در قسم، در یک مساله بیان کرده است و فرموده‌اند قسم فقط باید به خدا باشد اما لازم نیست به لفظ جلاله باشد بلکه به هر کدام از اسامی او قسم جایز است و عربی هم در آن شرط نیست.
ایشان برای اثبات ادعایشان به دو روایت استدلال کرده‌اند که به نظر ما دلالت آن بر مساله اول تمام است اما نسبت به مساله دوم ناتمام است.
روایات متعددی هست که فقط قسم به خدا مشروع است و به غیر خدا مشروع نیست. قبلا هم تذکر دادیم که محل بحث ما عدم مشروعیت تکلیفی نیست بلکه منظور مشروعیت و عدم مشروعیت وضعی است و نهی در معاملات به معنای عام از جمله قسم، در عدم صحت ظهور دارد نه در حرمت تکلیفی آن.
وَ رُوِيَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع- قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللَّيْلِ إِذٰا يَغْشىٰ وَ النَّهٰارِ إِذٰا تَجَلّٰى وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ النَّجْمِ إِذٰا هَوىٰ وَ مَا أَشْبَهَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُقْسِمُ مِنْ خَلْقِهِ بِمَا يَشَاءُ وَ لَيْسَ لِخَلْقِهِ أَنْ يُقْسِمُوا إِلَّا بِهِ عَزَّ وَ جَلَّ (من لایحضره الفقیه، جلد ۳، صفحه ۳۷۶)
طریق مرحوم صدوق به علی بن مهزیار صحیح است و دلالت روایت هم روشن است و ذیل روایت اگر چه به مساله قضاء اختصاص ندارد اما عمومیت آن قابل انکار نیست و اینکه مورد روایت در مورد قسم خداوند است که در بحث قضاء نیست موجب تخصیص عام مذکور در روایت نیست.
روایت دیگر هم صحیحه محمد بن مسلم است:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اللَّيْلِ إِذٰا يَغْشىٰ وَ النَّجْمِ إِذٰا هَوىٰ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُقْسِمَ مِنْ خَلْقِهِ بِمَا شَاءَ- وَ لَيْسَ لِخَلْقِهِ أَنْ يُقْسِمُوا إِلَّا بِهِ. (الکافی، جلد ۷، صفحه ۴۴۹)
این روایت هم از نظر سند صحیح است و دلالت آن هم مثل روایت قبل است.
روایات دیگری هم وجود دارند که از ذکر آنها خودداری می‌کنیم.
مرحوم آقای خویی برای صحت قسم به هر کدام از اسماء الهی و عدم لزوم قسم به لفظ خاص «الله» به اطلاق همین دو روایت تمسک کرده است همان طور که برای نفی لزوم عربی هم به اطلاق این دو روایت تمسک کرده است.
در حالی که به نظر ما اگر ما باشیم و این دو روایت، استدلال به آنها بر این دو جهت ناتمام است. چون این دو روایت به قرینه مقابله بین خدا و عباد در مقام بیان این مطلب است که بندگان اجازه ندارند به غیر خدا قسم بخورند نه اینکه اگر به هر لفظ و لغتی قسم بخورند صحیح است. مفاد این روایت این است که خدا به هر چه از خلقش بخواهد می‌تواند قسم بخورد اما بندگان نمی‌توانند به غیر خدا قسم بخورند و این به این معنا نیست که پس می‌توانند به هر اسمی از اسامی خدا و به هر لغتی قسم بخورند.
به نظر ما برای این دو مطلب باید به روایت ابی حمزه ثمالی استدلال کرد.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا تَحْلِفُوا إِلَّا بِاللَّهِ وَ مَنْ حَلَفَ بِاللَّهِ فَلْيَصْدُقْ وَ مَنْ حُلِفَ لَهُ بِاللَّهِ فَلْيَرْضَ وَ مَنْ حُلِفَ لَهُ بِاللَّهِ فَلَمْ يَرْضَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. (الکافی، جلد ۷، صفحه ۴۳۸)
استدلال به فقره «وَ مَنْ حُلِفَ لَهُ بِاللَّهِ فَلْيَرْضَ وَ مَنْ حُلِفَ لَهُ بِاللَّهِ فَلَمْ يَرْضَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.» است که اطلاق دارد و روشن است که مراد از «الله» در این فقره ذات خداوند است نه لفظ و لذا در جایی که به اسامی خداوند غیر از لفظ «الله» قسم یاد شود یا به هر لفظی قسم یاد شود، صدق می‌کند که «حُلِفَ لَهُ بِاللَّهِ». لفظ «الله» حاکی از ذات خداوند است نه از لفظ «الف و لام و الف و هاء».
روایت از نظر سندی صحیح است و هم دلالت می‌کند بر اینکه قسم به غیر خدا صحیح نیست و هم بر این دلالت می‌کند که قسم به هر اسمی از اسامی خداوند باشد و به هر زبانی باشد صحیح است و همین مضمون در روایت دیگری از ابی ایوب نقل شده است که آن هم صحیح است.
البته بحث دیگری هم در کلمات محقق کنی مطرح شده است که از ظاهر برخی کلمات استفاده می‌شود که قسم لازم نیست به ذات خدا باشد بلکه می‌توان به اسم خدا (همان اسم و لفظ و حرف) هم قسم خورد و ایشان می‌فرمایند قسم باید به ذات خدا باشد.
برچسب ها: قسم, سوگند, قسم به خدا, احکام قسم