مقدمات مفوته (ج۵۰-۱۶-۹-۱۴۰۰)

مرحوم آخوند وجوب مقدمه مفوته را بر اساس واجب مشروط به شرط متأخر و واجب معلق و وجوب نفسی تهیئی توجیه کردند که البته بر اساس دو راه حل اول، وجوب مقدمات مفوته همان وجوب مقدمی و مترشح از وجوب ذی المقدمه است چرا که در حقیقت بر اساس راه حل اول و دوم، مقدمات مفوته موضوعا از مقدمه مفوته خارج می‌شوند و به مقدمه عادی تبدیل می‌شوند. چون مقدمه مفوته مقدمه‌ای است که تحصیل آن قبل از زمان فعلیت وجوب ذی المقدمه لازم است و روشن است که اگر واجب معلق باشد یا واجب مشروط به شرط متأخر باشد، زمان انجام مقدمه قبل از زمان فعلیت تکلیف نیست بلکه بعد از زمان فعلیت آن است. پس بر اساس این دو راه حل، هیچ کدام از قواعد نقض نشده‌اند چون در هر دو صورت وجوب مقدمه عمل بعد از فعلیت تکلیف است و تنها تفاوت این نوع مقدمات با سایر مقدمات این است که فعل مقدمات معمولی در زمان واجب است و این نوع مقدمات قبل از زمان واجبند.

اما بر اساس راه سوم، مقدمه در عین اینکه مقدمه مفوته است (یعنی قبل از فعلیت تکلیف لازم التحصیل است) اما واجب است اما این وجوب، یک وجوب نفسی تهیئی است که این وجوب، وجوب مقدمی نیست چون وجوب مقدمه، مستبطن فعلیت وجوب ذی المقدمه است پس در فرض عدم فعلیت وجوب ذی المقدمه، وجوب مقدمه بر اساس مقدمیت محال است چون فاقد الشیء نمی‌تواند معطی آن باشد و وقتی ذی المقدمه خودش وجوب ندارد نمی‌تواند مقدمات را واجب کند.

در نتیجه در جایی که از دلیل وجوب مقدمه نتوانیم کشف کنیم که ذی المقدمه، واجب معلق یا مشروط به شرط متأخر است، باید به وجوب نفسی تهیئی مقدمه ملتزم شویم.

در ادامه اشکالی مطرح کردند که بر اساس راه حل اول و دوم، باید سایر مقدمات عمل هم واجب باشند نه اینکه فقط مقدمه مفوته واجب بشود. بله چون انجام آنها در زمان عمل هم ممکن است، وجوب سایر مقدمات موسع خواهد بود در نتیجه اگر تکلیف به نماز قبل از دخول وقت فعلی شده باشد بر مکلف وضو قبل از وقت هم واجب است و اگر مکلف می‌داند بعد از وقت نمی‌تواند وضو بگیرد (مثلا بیمار می‌شود و استعمال آب برای او ضرر خواهد داشت) باید قبل از وقت وضو بگیرد و این مطلب قابل التزام نیست و فقهاء معتقدند کسی که بعد از دخول زمان نماز، متمکن از وضو نباشد لازم نیست وضو بگیرد هر چند قبل از زمان نماز، متمکن از وضو باشد و بر همین اساس هم علماء تهیه آب قبل از زمان دخول وقت نماز را لازم می‌دانند اما وضو را لازم نمی‌دانند.

مرحوم آخوند از این اشکال پاسخ دادند که این مطلب اشکال نیست بلکه هیچ راه فراری از آن وجود ندارد و قول درست همین است مگر اینکه قدرت بر انجام مقدمه به نحو خاصی در آن واجب اخذ شده باشد مثل اینکه گفته شده باشد نماز بر کسی واجب باشد که قادر بر وضو در وقت باشد که در این صورت معلوم می‌شود واجب معلق یا مشروط به شرط متأخر نیست بلکه واجب مشروط به شرط مقارنی است که اگر آن شرط محقق نباشد اصلا تکلیف فعلی نیست. اگر شرط وجوب نماز، آب داشتن برای وضو در وقت نماز باشد، و کسی که در زمان نماز، آب نداشته باشد اصلا نماز بر او واجب نیست و بر همین اساس تسبیب به عدم وجود شرط وجوب اشکالی ندارد بلکه حتی حفظ قدرت هم لازم نیست البته در جایی که بقاء قدرت هم شرط وجوب باشد ولی اگر صرف حدوث شرط باشد، حفظ قدرت لازم است و اعدام آن جایز نیست. بر همین اساس چون حدوث واجدیت مال برای وجوب حج کافی است، مکلف بعد از اینکه واجد مال شد نمی‌تواند آن را معدوم کند و اگر هم معدوم کند وجوب حج ساقط نمی‌شود. بله اگر مال بدون اختیار خودش تلف شود حج بر او واجب نیست چون معلوم می‌شود واجد مالی که امکان حج با آن باشد، نبوده است و شرط وجوب حج، حدوث واجدیت مالی است که امکان حج با آن باشد.

بر این اساس توجیه برخی روایات به راحتی ممکن خواهد بود. مثلا در برخی روایات هست که کسی که بعد از دخول وقت، تمکن از نماز با طهارت مائیة دارد با این حال مجاز است خودش را جنب کند حتی اگر نتواند بعد از آن با طهارت مائیة نماز بخواند و ناچار به تیمم بشود. توجیه این روایت بر اساس همین نکته‌ای است که مرحوم آخوند فرموده‌اند به اینکه قدرت بر طهارت مائیة به نحو خاصی در وجوب نماز شرط شده است. نماز با طهارت مائیة بر کسی واجب است که بعد از جنابت قدرت بر غسل داشته باشد و لذا شخص تا وقتی جنب نباشد مخاطب به نماز با طهارت اختیاری است هم چنین اگر جنب شود و قدرت بر غسل داشته باشد باز هم نماز با طهارت اختیاری بر او لازم است اما به مجرد اینکه جنب شود و قدرت بر انجام غسل نداشته باشد، این خطاب نسبت به او مرتفع می‌شود. به عبارت دیگر موضوع وجوب نماز با طهارت مائیه و شرط وجوب آن، غیر جنبی است که قدرت بر غسل نداشته باشد و قدرت بر تحصیل طهارت مائیة بعد از جنابت شرط وجوب نماز با طهارت مائیة است و روشن است که در فرض عدم وجود این شرط، چنین نمازی هم بر او واجب نیست و وظیفه او نماز با تیمم است.