دیه کامل انسان (ج۱۶۵-۳-۲-۱۴۰۴)
بحث در اصل در دیه انسان است. تفاوت بین مقدرات در اصل دیه بسیار زیاد است و اثر عملی فاحشی بر آن مترتب است. ما گفتیم به خاطر اختلاف روایات، نمیتوان به اجماع تمسک کرد و مدرک مساله نصوص و روایات است.
ما گفتیم به صورت کلی سه طایفه وجود دارد هر چند برخی از روایات دیگر هم وجود دارند:
یک طایفه بر تخییر بین خصال شش گانه دلالت دارند که بر اساس آنها تمام آنها اصل هستند و جانی در مثل قتل خطایی بین آنها مخیر است.
یک طایفه دلالت میکند که اصل در دیه هزار دینار است و باقی خصال از باب قیمت و ارزش هزار دینار گفته شده است. پس اگر گفته شده صد شتر کفایت میکند از این باب بوده که در آن زمان صد شتر معادل هزار دینار بوده است و اگر قیمت شتر به خاطر زمان و مکان متفاوت باشد ملاک همان هزار دینار است.
از برخی از کلمات هم استفاده میشود که ملاک در دیه اکثر الامرین از صد شتر و ارزش هزار دینار است یعنی اگر هزار دینار معادل نود شتر باشد کفایت نمیکند و باید حداقل صد شتر باشد که قیمت آنها از هزار دینار کمتر نباشد.
طایفه سوم دلالت میکنند که دیه صد شتر است و غیر آن باید بر اساس شتر محاسبه شود.
در اینجا به روایات اشاره میکنیم:
اولین روایت که دلالت میکند اصل در دیه هزار دینار است و باقی امور بر اساس محاسبه قیمت هزار دینار گفته شده است روایت عبدالرحمن بن حجاج است:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَمِعْتُ ابْنَ أَبِي لَيْلَى يَقُولُ كَانَتِ الدِّيَةُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَأَقَرَّهَا رَسُولُ اللَّهِ ص ثُمَّ إِنَّهُ فَرَضَ عَلَى أَهْلِ الْبَقَرِ مِائَتَيْ بَقَرَةٍ وَ فَرَضَ عَلَى أَهْلِ الشَّاةِ أَلْفَ شَاةٍ ثَنِيَّةٍ وَ عَلَى أَهْلِ الذَّهَبِ أَلْفَ دِينَارٍ وَ عَلَى أَهْلِ الْوَرِقِ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ عَلَى أَهْلِ الْيَمَنِ الْحُلَلَ مِائَةَ حُلَّةٍ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ فَسَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَمَّا رَوَى ابْنُ أَبِي لَيْلَى فَقَالَ كَانَ عَلِيٌّ ع يَقُولُ الدِّيَةُ أَلْفُ دِينَارٍ وَ قِيمَةُ الدِّينَارِ عَشَرَةُ دَرَاهِمَ وَ عَشَرَةُ آلَافِ [دِرْهَمٍ] لِأَهْلِ الْأَمْصَارِ وَ عَلَى أَهْلِ الْبَوَادِي الدِّيَةُ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ وَ لِأَهْلِ السَّوَادِ مِائَتَا بَقَرَةٍ أَوْ أَلْفُ شَاةٍ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۰)
مستفاد از این روایت این است که ادای ابل برای اهل بادیه و گاو و گوسفند برای اهل زمینهای زراعی از باب رخصت است نه لزوم و تعیین.
دومین روایت از ابی بصیر نقل شده است:
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع دِيَةُ الْخَطَإِ إِذَا لَمْ يُرِدِ الرَّجُلَ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ أَوْ عَشَرَةُ آلَافٍ مِنَ الْوَرِقِ أَوْ أَلْفٌ مِنَ الشَّاةِ وَ قَالَ دِيَةُ الْمُغَلَّظَةِ الَّتِي تُشْبِهُ الْعَمْدَ وَ لَيْسَ بِعَمْدٍ أَفْضَلُ مِنْ دِيَةِ الْخَطَإِ بِأَسْنَانِ الْإِبِلِ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ حِقَّةً وَ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ جَذَعَةً وَ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ ثَنِيَّةً كُلُّهَا طَرُوقَةُ الْفَحْلِ- قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدِّيَةِ فَقَالَ دِيَةُ الْمُسْلِمِ عَشَرَةُ آلَافٍ مِنَ الْفِضَّةِ أَوْ أَلْفُ مِثْقَالٍ مِنَ الذَّهَبِ أَوْ أَلْفٌ مِنَ الشَّاةِ عَلَى أَسْنَانِهَا أَثْلَاثاً وَ مِنَ الْإِبِلِ مِائَةٌ عَلَى أَسْنَانِهَا وَ مِنَ الْبَقَرِ مِائَتَانِ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۱)
این روای با توجه به ذیل روایت که دیه را مشخص کرده است جزو طایفه اول محسوب میشود. در این روایت هزار مثقال طلا یا ده هزار درهم نقره ذکر شده و مسکوک بودن آن بیان نشده است.
اگر فقط همین دو روایت بودند بین آنها جمع میشد به اینکه تخییر مذکور در روایت دوم به عنوان برابری قیمت است نه تخییر در عرض یکدیگر.
روایت سوم:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي الْخَطَإِ شِبْهِ الْعَمْدِ أَنْ يَقْتُلَ بِالسَّوْطِ أَوْ بِالْعَصَا أَوْ بِالْحِجَارَةِ إِنَّ دِيَةَ ذَلِكَ تُغَلَّظُ وَ هِيَ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ فِيهَا أَرْبَعُونَ خَلِفَةً [مَا] بَيْنَ ثَنِيَّةٍ إِلَى بَازِلِ عَامِهَا وَ ثَلَاثُونَ حِقَّةً وَ ثَلَاثُونَ بِنْتَ لَبُونٍ- وَ الْخَطَأُ يَكُونُ فِيهِ ثَلَاثُونَ حِقَّةً وَ ثَلَاثُونَ ابْنَةَ لَبُونٍ وَ عِشْرُونَ ابْنَةَ مَخَاضٍ وَ عِشْرُونَ ابْنَ لَبُونٍ ذَكَراً وَ قِيمَةُ كُلِّ بَعِيرٍ مِنَ الْوَرِقِ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ دِرْهَماً أَوْ عَشَرَةُ دَنَانِيرَ وَ مِنَ الْغَنَمِ قِيمَةُ كُلِّ نَابٍ مِنَ الْإِبِلِ عِشْرُونَ شَاةً. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۱)
سند روایت اگر چه مرسل است اما ما بارها گفتهایم که بین تعبیر «عن بعض اصحابه» و تعابیری مانند «عن رجل» تفاوت است و لذا نمیتوان به راحتی از سند آن عبور کرد. تعابیری مثل «عن بعض اصحابه» کسی است که با او ملازم بوده است و در مورد چنین جهل به حال برای راوی معنا ندارد.
و البته این روایت به سند معتبر در تهذیب و من لایحضره الفقیه نقل شده است.
این روایت جزو طایفه سوم است و اینکه اصل در دیه شتر است. و اگر قیمت هر شتر صد و بیست درهم باشد، یعنی دیه دوازده هزار درهم است نه ده هزار درهم و کفایت هزار دینار و یا دو هزار گوسفند به جهت برابری قیمت با صد شتر است.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ فِي الدِّيَةِ قَالَ أَلْفُ دِينَارٍ أَوْ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ يُؤْخَذُ مِنْ أَصْحَابِ الْحُلَلِ الْحُلَلُ وَ يُؤْخَذُ مِنْ أَصْحَابِ الْإِبِلِ الْإِبِلُ وَ مِنْ أَصْحَابِ الْغَنَمِ الْغَنَمُ وَ مِنْ أَصْحَابِ الْبَقَرِ الْبَقَرُ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۱)
از ابتدای روایت استفاده میشود که اصل در دیه هزار دینار است و باقی آنها از باب ترخیص است و ذکر ده هزار درهم در کنار دینار باعث نمیشود این قول چهارم باشد چون در بین اقوال کسی نیست که اصل را هم دینار و هم درهم قرار دهد.
روایت اگر چه آخرش به امام نرسیده است اما کلینی آن را به عنوان روایت از معصوم نقل کرده است و گرنه کلینی فتوای جمیل را حجت برای خودش نمیدانسته است.
از ذیل روایت که گفته شده از اصحاب حلل، حله گرفته میشود و از شترداران، شتر گرفته میشود و ... مشخص نکرده است که چند حله و چند شتر و ... نشان میدهد که از باب ترخیص مجاز بودهاند به همان قیمت هزار دینار از این اجناس بدهند.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ وَ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الدِّيَةُ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ أَوْ أَلْفُ دِينَارٍ قَالَ جَمِيلٌ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الدِّيَةُ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۱)
در این روایت نیز اصل در دیه هزار دینار ی ده هزار درهم قرار داده شده است و در ذیل آن روایت دیگری نقل شده است که دیه صد شتر است. پس یک روایت جزو طایفه دوم است و یک روایت جزو طایفه سوم است.
دلالت هر کدام آنها بر تعیین به اطلاق است و لذا بین آنها به تخییر یا مفاد «او» میتوان جمع کرد.
روایت ششم
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ جَمِيعاً عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةَ وَ غَيْرِهِمَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِي الدِّيَةِ قَالَ هِيَ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ وَ لَيْسَ فِيهَا دَنَانِيرُ وَ لَا دَرَاهِمُ وَ لَا غَيْرُ ذَلِكَ قَالَ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ فَقُلْتُ لِجَمِيلٍ هَلْ لِلْإِبِلِ أَسْنَانٌ مَعْرُوفَةٌ فَقَالَ نَعَمْ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ حِقَّةً وَ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ جَذَعَةً وَ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ ثَنِيَّةً إِلَى بَازِلِ عَامِهَا كُلُّهَا خَلِفَةٌ إِلَى بَازِلِ عَامِهَا قَالَ رَوَى ذَلِكَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْهُمَا وَ زَادَ عَلِيُّ بْنُ حَدِيدٍ فِي حَدِيثِهِ أَنَّ ذَلِكَ فِي الْخَطَإِ قَالَ قِيلَ لِجَمِيلٍ فَإِنْ قَبِلَ أَصْحَابُ الْعَمْدِ الدِّيَةَ كَمْ لَهُمْ قَالَ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ إِلَّا أَنْ يَصْطَلِحُوا عَلَى مَالٍ أَوْ مَا شَاءُوا مِنْ غَيْرِ ذَلِكَ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۲)
در صدر این روایت امام علیه السلام به صراحت فرمودهاند دیه صد شتر است و لذا جمع بین این روایت با سایر روایات مشکل است.
به نظر ما رسیده است شاید این قسمت از روایت «لَيْسَ فِيهَا دَنَانِيرُ وَ لَا دَرَاهِمُ وَ لَا غَيْرُ ذَلِكَ» قول امام نباشد بلکه نظر محمد بن مسلم و زراره است. یعنی امام علیه السلام فرمودهاند دیه صد شتر است و چیزی دیگر نگفتند و راویان این را تصریح کردهاند که امام علیه السلام غیر از این چیزی دیگر نفرمودند نه اینکه امام فرمودند هیچ چیز دیگری دیه نیست. با این بیان دلالت این روایت بر تعیین ابل به اطلاق است.
روایت دیگر مرسله یونس است:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَإِنَّهُ يُقَادُ بِهِ إِلَّا أَنْ يَرْضَى أَوْلِيَاءُ الْمَقْتُولِ أَنْ يَقْبَلُوا الدِّيَةَ أَوْ يَتَرَاضَوْا بِأَكْثَرَ مِنَ الدِّيَةِ أَوْ أَقَلَّ مِنَ الدِّيَةِ فَإِنْ فَعَلُوا ذَلِكَ بَيْنَهُمْ جَازَ وَ إِنْ تَرَاجَعُوا أُقِيدُوا وَ قَالَ الدِّيَةُ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ أَوْ أَلْفُ دِينَارٍ أَوْ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۲)
این روایت جزو طایفه اول است که مفاد آن تخییر بین خصال است و البته در آن سه خصال ذکر شده است که با روایات دیگری که در آن شش خصال وارد شده است منافاتی ندارد.
روایت دیگر:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِي قَتْلِ الْخَطَإِ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ أَوْ أَلْفٌ مِنَ الْغَنَمِ أَوْ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ أَوْ أَلْفُ دِينَارٍ فَإِنْ كَانَ الْإِبِلُ فَخَمْسٌ وَ عِشْرُونَ ابْنَةَ مَخَاضٍ وَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ ابْنَةَ لَبُونٍ وَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ حِقَّةً وَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ جَذَعَةً وَ الدِّيَةُ الْمُغَلَّظَةُ فِي الْخَطَإِ الَّذِي يُشْبِهُ الْعَمْدَ الَّذِي يَضْرِبُ بِالْحَجَرِ أَوْ بِالْعَصَا الضَّرْبَةَ وَ الضَّرْبَتَيْنِ لَا يُرِيدُ قَتْلَهُ فَهِيَ أَثْلَاثٌ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ حِقَّةً وَ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ جَذَعَةً وَ أَرْبَعٌ وَ ثَلَاثُونَ ثَنِيَّةً كُلُّهَا خَلِفَةٌ طَرُوقَةُ الْفَحْلِ وَ إِنْ كَانَ مِنَ الْغَنَمِ فَأَلْفُ كَبْشٍ وَ الْعَمْدُ هُوَ الْقَوَدُ أَوْ رِضَا وَلِيِّ الْمَقْتُولِ. (الکافی، ج ۷، ص ۲۸۲)
در سند روایت محمد بن سنان وجود دارد که اگر چه ما او را ثقه میدانیم اما مشهور در وثاقتش تردید دارند و مفاد این روایت نیز تخییر بین خصال دیه است.
روایت دیگر صحیحه عبدالله بن سنان است:
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيد عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ وَ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ جَمِيعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً قِيدَ مِنْهُ إِلَّا أَنْ يَرْضَى أَوْلِيَاءُ الْمَقْتُولِ أَنْ يَقْبَلُوا الدِّيَةَ فَإِنْ رَضُوا بِالدِّيَةِ وَ أَحَبَّ ذَلِكَ الْقَاتِلُ فَالدِّيَةُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفاً أَوْ أَلْفُ دِينَارٍ أَوْ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ وَ إِنْ كَانَ فِي أَرْضٍ فِيهَا الدَّنَانِيرُ فَأَلْفُ دِينَارٍ وَ إِنْ كَانَ فِي أَرْضٍ فِيهَا الْإِبِلُ فَمِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ وَ إِنْ كَانَ فِي أَرْضٍ فِيهَا الدَّرَاهِمُ فَدَرَاهِمُ بِحِسَابِ اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفاً. (تهذیب الاحکام، ج ۱۰، ص ۱۵۹)
در این روایت یک بحث وجود دارد که تعین قصاص در مورد قتل عمد است که محل بحث ما نیست و ما در جای خودش گفتهایم ولی دم بین قصاص و دیه مخیر است بر خلاف مشهور که قصاص را متعین میدانند.
در این روایت نیز تخییر بین خصال ذکر شده است اما در آن خصوصیتی ذکر شده است که با سایر روایات متفاوت است. اول مقدار درهم را دوازده هزار درهم تعیین کرده است بر خلاف سایر روایات که در آنها ده هزار درهم ذکر شده است و بعد هم در مورد درهم تعبیری آورده است که نشان میدهد درهم جزو خصال در عرض سایر امور نیست بلکه دراهم باید به حساب چیزی باشد که اصل باشد.
از برخی روایات استفاده میشود که درهم هفت دهم دینار صیرفی است اما در زمان امام صادق علیه السلام درهم دیگری رواج یافته بوده که وزن آن شش دهم دینار بوده است.
با این حساب این روایت موکد این است که خصال ششگانه مذکور در روایت عبدالرحمن همه اصل نیستند چون در آن ده هزار درهم ذکر شده بود. با این بیان میتوان این روایت را جزو طایفه دوم قرار داد.