شهادت زنان (ج۶۲-۲۷-۹-۱۴۰۳)
بحث در ضابطه انحصار حجت در قسم اول از حقوق الناس در شهادت دو مرد بود و ما گفتیم برای روشن شدن آن ابتداء باید بررسی که شهادت زنان (منفردا یا منضما) یا شهادت و یمین در چه مواردی حجتند تا بعد از آن گفته شود در غیر آن حجت در شهادت دو مرد منحصر است. و البته قبلا تذکر دادیم که منظور از حق الناس در این جا، معنای متعارف و اصطلاحی آن نیست بلکه منظور هر چیزی است که در مقابل حدود و تعزیرات باشد و لذا شامل مواردی مثل نکاح و طلاق و ... هم هست.
در حال بررسی مواردی بودیم که شهادت زنان در آنها حجت است. گفتیم روایات حجیت شهادت زنان دوازده طایفه است که البته برخی از آنها خود شامل بخش‌های مختلفند.
طایفه سوم روایاتی بودند که مفاد آنها نفی حجیت شهادت زنان در حدود و قصاص و انحصار حجیت شهادت زنان در دم به نسبت به دیه است.
در این طایفه هفت بخش وجود دارد:
یک بخش جواز شهادت در دم بود مطلقا و دیگری عدم جواز شهادت در دم مطلقا و بخش سوم تفصیل بین دیه و قصاص است که شاهد جمع بین بخش اول و دوم است.
بخش چهارم روایاتی بودند که مفاد آنها این بود که شهادت زن در دم، به حساب خودش قبول است یعنی حتی اگر یک زن هم شهادت بدهد به مقدار شهادت یک زن دیه ثابت می‌شود. یعنی اگر برای اثبات دیه کامل به شهادت چهار زن نیاز باشد، با شهادت یک زن یک چهارم دیه ثابت می‌شود و این حکم در مورد مرد ثابت نیست. یعنی اگر یک مرد بر چیزی شهادت بدهد با شهادت او چیزی ثابت نمی‌شود و این طور نیست که گفته شود با شهادت یک مرد نصف مدعا ثابت می‌شود اما اگر یک زن بر موجب دیه شهادت بدهد ربع دیه ثابت می‌شود.
بخش پنجم به نحو مطلق اثبات حد با شهادت زنان را انکار کرده است و حد شامل قصاص هم می‌شود و لذا در برخی روایات از عدم اثبات حد با شهادت زنان، قتل استثناء شده است.
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِيرَةِ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ لَا تَجُوزُ فِي طَلَاقٍ وَ لَا نِكَاحٍ وَ لَا فِي حُدُودٍ إِلَّا فِي الدُّيُونِ وَ مَا لَا يَسْتَطِيعُ الرَّجُلُ النَّظَرَ إِلَيْهِ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۸۰)
این روایت با روایات اثبات دیه با شهادت زنان منافات ندارد چون دیه حد نیست تا مستثنای از این روایت باشد بله قصاص بر همان متفاهم از برخی روایات مشمول تعبیر حد هست.
بخش ششم این است که شهادت زنان در اثبات دیه منوط به انضمام شهادت مردان است.
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ عَلِيٌّ ع شَهَادَةُ النِّسَاءِ تَجُوزُ فِي النِّكَاحِ وَ لَا تَجُوزُ فِي الطَّلَاقِ وَ قَالَ إِذَا شَهِدَ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ وَ امْرَأَتَانِ جَازَ فِي الرَّجْمِ وَ إِذَا كَانَ رَجُلَانِ وَ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ لَمْ تَجُزْ وَ قَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الدَّمِ مَعَ الرِّجَالِ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۶۷)
يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَن زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شَهَادَةِ النِّسَاءِ قَالَ فَقَالَ لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الرَّجْمِ إِلَّا مَعَ ثَلَاثَةِ رِجَالٍ وَ امْرَأَتَيْنِ فَإِنْ كَانَ رَجُلَانِ وَ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ فَلَا تَجُوزُ فِي الرَّجْمِ قَالَ فَقُلْتُ أَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ مَعَ الرِّجَالِ فِي الدَّمِ فَقَالَ نَعَمْ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۶۶)
درست است که این روایات اثبات قتل نسبت به دیه و قصاص را به اطلاق نفی کرده است و اگر فقط ما بودیم و این روایات می‌گفتیم با توجه به روایات قبل باید گفت منظور این نیست که برای اثبات دیه به انضمام شهادت رجال نیاز است بلکه مفاد آنها اشتراط اثبات قصاص به انضمام است اما در مقابل روایت زراره وجود دارد:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ شَهَادَةِ النِّسَاءِ تَجُوزُ فِي النِّكَاحِ قَالَ نَعَمْ وَ لَا تَجُوزُ فِي الطَّلَاقِ قَالَ وَ قَالَ عَلِيٌّ ع تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الرَّجْمِ إِذَا كَانَ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ و امْرَأَتَانِ وَ إِذَا كَانَ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ وَ رَجُلَانِ فَلَا تَجُوزُ فِي الرَّجْمِ قُلْتُ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ مَعَ الرِّجَالِ فِي الدَّمِ قَالَ لَا. (الکافی، ج ۷، ص ۳۹۱) با توجه به این روایت باید گفت شهادت زنان حتی به انضمام مردان نمی‌تواند قصاص را ثابت کند و شهادت آنها با رجال برای اثبات دیه حجت است و مفهوم ندارد تا با روایاتی که می‌گفت شهادت زنان در اثبات دیه به تنهایی نیز کافی است منافات داشته باشد.
بخش هفتم روایتی است که مفاد آن اثبات حدود با شهادت زنان به انضمام شهادت مردان است:
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيد عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ يَحْضُرُهَا الْمَوْتُ وَ لَيْسَ عِنْدَهَا إِلَّا امْرَأَةٌ تَجُوزُ شَهَادَتُهَا قَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْعُذْرَةِ وَ الْمَنْفُوسِ وَ قَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْحُدُودِ مَعَ الرَّجُلِ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۷۰)
با توجه به روایات قبل که شهادت زنان به انضمام مردان را برای اثبات قصاص کافی نمی‌دانست باید گفت منظور از حدود غیر قصاص است و با توجه به روایات قبل باید گفت منظور حجیت شهادت زنان به انضمام شهادت مردان در اثبات رجم (سه مرد و دو زن) و جلد (دو مرد و چهار زن) در زنا ست.
طایفه چهارم روایات مرتبط با شهادت زنان در نکاح است که چهار بخش دارد:
بخش اول روایاتی هستند که حجیت شهادت زنان در نکاح را به طور مطلق نفی کرده است.
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِيرَةِ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ لَا تَجُوزُ فِي طَلَاقٍ وَ لَا نِكَاحٍ وَ لَا فِي حُدُودٍ إِلَّا فِي الدُّيُونِ وَ مَا لَا يَسْتَطِيعُ الرَّجُلُ النَّظَرَ إِلَيْهِ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۸۰)
بخش دوم بر حجیت شهادت زنان در نکاح به طور مطلق دلالت دارد:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ شَهَادَةِ النِّسَاءِ تَجُوزُ فِي النِّكَاحِ قَالَ نَعَم ... (الکافی، ج ۷، ص ۳۹۱)
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ عَلِيٌّ ع شَهَادَةُ النِّسَاءِ تَجُوزُ فِي النِّكَاحِ ... (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۶۷)
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْحَارِثِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِيمَا لَا يَسْتَطِيعُ الرِّجَالُ أَنْ يَنْظُرُوا إِلَيْهِ وَ يَشْهَدُوا عَلَيْهِ وَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ فِي النِّكَاح ... (الکافی، ج ۷، ص ۳۹۲)
بخش سوم که شاهد جمع بین این دو طایفه روایت است بر پذیرش شهادت زنان در نکاح به انضمام رجال دلالت دارد:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ هَلْ تُقْبَلُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي النِّكَاحِ فَقَالَ تَجُوزُ إِذَا كَانَ مَعَهُنَ رَجُل ... (الکافی، ج ۷،ص ۳۹۰)
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شَهَادَةِ النِّسَاءِ فَقَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ وَحْدَهُنَّ عَلَى مَا لَا يَسْتَطِيعُ الرِّجَالُ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ وَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي النِّكَاحِ إِذَا كَانَ مَعَهُنَّ رَجُل ... (الکافی، ج ۷، ص ۳۹۱)
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ قُلْتُ لَهُ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي نِكَاحٍ أَوْ طَلَاقٍ أَوْ فِي رَجْمٍ قَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِيمَا لَا يَسْتَطِيعُ الرِّجَالُ أَنْ يَنْظُرُوا إِلَيْهِ وَ لَيْسَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ وَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ فِي النِّكَاحِ إِذَا كَانَ مَعَهُنَّ رَجُل ... (الکافی، ج۷، ص ۳۹۱)
این روایت به منطوق مقید روایاتی است که مطلقا شهادت زنان در نکاح را نفی می‌کرد و به مفهوم شرط مقید روایاتی است که مطلقا شهادت زنان در نکاح را اثبات می‌کرد.
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ سَعْدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ أَبِيهِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عِيسَى قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع هَلْ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي التَّزْوِيجِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ قَالَ لَا هَذَا لَا يَسْتَقِيمُ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۸۰)
این روایت به منطوق بر تقیید دلالت دارد.
بخش چهارم
سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شَهَادَةِ النِّسَاءِ فِي النِّكَاحِ بِلَا رَجُلٍ مَعَهُنَّ إِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مُنْكِرَةً فَقَالَ لَا بَأْسَ بِه ثُمَّ قَالَ لِي مَا يَقُولُ فِي ذَلِكَ فُقَهَاؤُكُمْ قُلْتُ يَقُولُونَ لَا يَجُوزُ إِلَّا شَهَادَةُ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ فَقَالَ كَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ هَوَّنُوا وَ اسْتَخَفُّوا بِعَزَائِمِ اللَّهِ وَ فَرَائِضِهِ وَ شَدَّدُوا وَ عَظَّمُوا مَا هَوَّنَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ فِي الطَّلَاقِ بِشَهَادَةِ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ فَأَجَازُوا الطَّلَاقَ بِلَا شَاهِدٍ وَاحِدٍ وَ النِّكَاح لَمْ يَجِئْ عَنِ اللَّهِ فِي تَحْرِيمِهِ فَسَنَّ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي ذَلِكَ الشَّاهِدَيْنِ تَأْدِيباً وَ نَظَراً لِئَلَّا يُنْكَرَ الْوَلَدُ وَ الْمِيرَاثُ وَ قَدْ ثَبَتَ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَ يُسْتَحَلَّ الْفَرْجُ وَ لَا أَنْ يُشْهَدَ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يُجِيزُ شَهَادَةَ امْرَأَتَيْنِ فِي النِّكَاحِ عِنْدَ الْإِنْكَارِ وَ لَا يُجِيزُ فِي الطَّلَاقِ إِلَّا شَاهِدَيْنِ عَدْلَيْنِ قُلْتُ فَأَنَّى ذِكْرُ اللَّهِ تَعَالَى وَ قَوْلُهُ- فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ فَقَالَ ذَلِكَ فِي الدَّيْنِ إِذَا لَمْ يَكُنْ رَجُلَانِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتَانِ وَ رَجُلٌ وَاحِدٌ وَ يَمِينُ الْمُدَّعِي إِذَا لَمْ تَكُنِ امْرَأَتَانِ قَضَى بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع بَعْدَهُ عِنْدَكُمْ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۸۱)
این روایت شهادت زنان به تنهایی را در ازدواج معتبر دانسته است به شرط اینکه زن منکر باشد.
این روایت با روایات قبل جمع عرفی دارد و نتیجه این است که شهادت زنان به تنهایی در نکاح مسموع نیست مگر اینکه زن منکر باشد.