شهادت زنان (ج۶۴-۳-۱۰-۱۴۰۳)
بحث در روایات متعددی است که در مساله شهادت زنان وارد شده است. گفتیم این روایات را می‌توان در دوازده طایفه جمع بندی کرد که هر کدام از آنها بخش‌های متعددی دارند و برای حکم در هر مساله باید علاوه بر در نظر گرفتن نسبت بین طوایف مختلف، نسبت بین بخش‌های مختلف روایات هر طایفه را هم در نظر گرفت.
طایفه هشتم شهادت زنان در طلاق است که محقق گفت شهادت زنان در آن مسموع نیست و به شیخ در مبسوط نسبت داده شده که شهادت زنان در طلاق هم مسموع است و صاحب جواهر گفتند روایات مستفیضه بلکه متواتر بر عدم نفوذ شهادت زنان در طلاق دلالت دارند و این روایات معارض هم ندارند.
نسبت فتوایی بر خلاف نصوص و اجماع به شیخ طوسی نسبت بعیدی است و شاید بر این اساس بوده که فهم شیخ از روایاتی که بر جواز شهادت زنان در اموری که مردان حق ندارند به آن نگاه کنند این بوده که شهادت زنان در امور مربوط به زنان معتبر است و طلاق هم جزو این امور است. و البته این فهم ناصحیح است چون در روایات عنوان «ما یتعلق بالنساء» نیامده است بلکه عنوان اموری است که برای مردان نگاه کردن به آنها جایز نیست یا نوعا به آن نمی‌توانند نگاه کنند و این طور نیست که همه امور مربوط به زنان از اموری باشند که اطلاع از آنها برای مردان جایز نباشد یا نتوانند به آن اطلاع پیدا کنند.
در هر حال روایات بر عدم جواز شهادت زنان در طلاق متطابقند و هیچ روایت معارضی وجود ندارد. مثلا:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ هَلْ تُقْبَلُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي النِّكَاحِ فَقَالَ تَجُوزُ إِذَا كَانَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ وَ كَانَ عَلِيٌّ ع يَقُولُ لَا أُجِيزُهَا فِي الطَّلَاق
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شَهَادَةِ النِّسَاءِ فَقَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ وَحْدَهُنَّ عَلَى مَا لَا يَسْتَطِيعُ الرِّجَالُ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ وَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي النِّكَاحِ إِذَا كَانَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ وَ لَا تَجُوزُ فِي الطَّلَاقِ وَ لَا فِي الدَّم
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ قُلْتُ لَهُ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي نِكَاحٍ أَوْ طَلَاقٍ أَوْ فِي رَجْمٍ قَالَ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِيمَا لَا يَسْتَطِيعُ الرِّجَالُ أَنْ يَنْظُرُوا إِلَيْهِ وَ لَيْسَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ وَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ فِي النِّكَاحِ إِذَا كَانَ مَعَهُنَّ رَجُلٌ وَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ فِي حَدِّ الزِّنَى إِذَا كَانَ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ وَ امْرَأَتَانِ وَ لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ رَجُلَيْنِ وَ أَرْبَعِ نِسْوَةٍ فِي الزِّنَى وَ الرَّجْمِ وَ لَا تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ فِي الطَّلَاقِ وَ لَا فِي الدَّمِ.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْحَارِثِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِيمَا لَا يَسْتَطِيعُ الرِّجَالُ أَنْ يَنْظُرُوا إِلَيْهِ وَ يَشْهَدُوا عَلَيْهِ وَ تَجُوزُ شَهَادَتُهُنَّ فِي النِّكَاحِ وَ لَا تَجُوزُ فِي الطَّلَاقِ وَ لَا فِي الدَّم
و ...
حتی یک روایت ضعیف السند هم وجود ندارد که در آن گفته شده باشد شهادت زنان حتی به انضمام شهادت مردان در طلاق مسموع است.
طایفه نهم: روایات مرتبط با شهادت زنان در هلال
روایات شیعه متطابقند بر عدم حجیت شهادت زنان در هلال مثل:
مُحَمَّدُ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْهِلَالِ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْهِلَالِ وَ لَا تَجُوزُ إِلَّا شَهَادَةُ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ: لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْهِلَال ...
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُس عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي رُؤْيَةِ الْهِلَال ...
سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ عَلِيٌّ ع لَا تُقْبَلُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي رُؤْيَةِ الْهِلَالِ إِلَّا شَهَادَةُ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ.
سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع كَانَ يَقُولُ لَا أُجِيزُ فِي رُؤْيَةِ الْهِلَالِ إِلَّا شَهَادَةَ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْن
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيد عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْهِلَال …
و ...
فقط دو روایت وجود دارد که شاید تصور شود با این روایات متعارضند.
سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ وَ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ النَّهْدِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ قَالَ: لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ النِّسَاءِ فِي الْفِطْرِ إِلَّا شَهَادَةُ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ وَ لَا بَأْسَ فِي الصَّوْمِ بِشَهَادَةِ النِّسَاءِ وَ لَوِ امْرَأَةً وَاحِدَةً. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۶۹)
گفته شده در این روایت بین شهادت به هلال شوال و شهادت به هلال رمضان تفصیل داده شده است و این یعنی شهادت زنان در هلال رمضان مسموع است اما این مساله بعید به نظر می‌رسد.
عدم حجیت شهادت زنان در هلال از این جهت است که شارع نمی‌خواهد زنان در امور اجتماعی که با مردان اصطکاک دارد بروز داشته باشند. این قطعا از روایات در ابواب مختلف استفاده می‌شود که حریم و حشمت زن باید محفوظ باشد و این به معنای عدم حضور زن در اجتماع نیست لذا هیچ اشکالی ندارد که مثلا زن درس بخواند و بعد متکفل اموری بشود که مربوط به زنان است و با مردان تداخل و اصطکاکی ندارد مثل آموزش زنان، درمان زنان و ... بلکه به این معنا ست که برای شارع مطلوب نیست زن در اموری که محل اصطکاک با مردان است حتی با حجاب حضور داشته باشد البته ادعا نمی‌کنیم که حرام است اما مطلوب شارع نیست و سیاست دین این نیست. لذا بر اساس روایات مثلا مصافحه با نامحرم از ورای ثوب اشکال ندارد اما این طور نیست که مطلوب باشد.
شارعی که امر کرده است جای خواب بچه‌های نابالغی که حتی خواهر و برادرند را از یکدیگر جدا کنند، یا اینکه مرد در جای زن ننشیند تا وقتی حرارتش برود و ... به این امور راضی است؟ باز هم تاکید می‌کنم که مساله حلیت و حرمت نیست و ممکن در برخی موارد حکم ترخیص باشد اما مساله مطلوبیت و سیاست گذاری است.
در هر حال این روایت بر حجیت شهادت زنان در هلال دلالت ندارد. شیخ طوسی این روایت را بر جواز روزه گرفتن احتیاطی با شهادت زنان حمل کرده است که به نظر حرف درستی است شاهد آن هم این است که در روایت گفته نشده هلال با شهادت یک زن ثابت می‌شود بلکه امام فرموده‌اند اشکال ندارد بر اساس شهادت یک زن روزه گرفته شود.
ممکن است تصور شود که جواز روزه از قبل ثابت است حتی اگر زن هم شهادت ندهد اما این اشکال وارد نیست چون آنچه از قبل ثابت است روزه به عنوان استحباب است نه روزه به عنوان احتیاط و طبق این روایت بر اساس شهادت زنان می‌توان در روزی که معلوم نیست اول ماه رمضان باشد از باب احتیاط (نه آخر شعبان) روزه گرفت.
روایت دیگر از ابی بصیر نقل شده است:
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَى عَنْ يَزِيدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ: تَجُوزُ شَهَادَةُ امْرَأَتَيْنِ فِي الِاسْتِهْلَالِ. (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۸۴)
در این روایت محتمل است منظور از استهلال، تولد بچه باشد نه هلال ماه و اگر هم فرضا به معنای هلال ماه باشد شکی در حمل آن بر تقیه نیست چرا که روایات نفی حجیت زنان در هلال ماه، متعدد و صریح در این مطلبند.