اثبات حقوق با شهادت دو زن و قسم مدعی (ج۷۲-۱۶-۱۰-۱۴۰۳)
بحث در اعتبار شهادت دو زن و یک مرد است. گفته شده بود آیه شریفه قرآن به دین مرتبط است و نمیتوان از آن به سایر حقوق تعدی کرد. صاحب جواهر سه بیان برای اعتبار شهادت دو زن و یک مرد در همه حقوق یا امور مالی ذکر کردند که در جلسه قبل توضیح داده شد.
علاوه بر آنها دو وجه دیگر قابل بیان است:
یکی تمسک به آیه اشهاد بر دین اما نه بیان صاحب جواهر بر اساس اشهاد بر بیع که در ذیل آیه مذکور است و الغای خصوصیت از آن، بلکه به قرینه تعلیل مذکور در آیه که فرموده است علت لزوم شهادت دو زن این است که «أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى» یعنی اماریت و طریقیت شهادت زن منوط به این است و متفاهم عرفی این است که در مواردی که شهادت مرد پذیرفته میشود، شهادت دو زن پذیرفته میشود به این نکته که مشکل طریقیت شهادت زن به حسب اختلال در حفظ، با انضمام یک زن دیگر جبران میشود. پس طریقیت شهادت زن این طور تتمیم میشود.
صاحب جواهر در مساله بعد که در مورد شهادت دو زن و قسم مدعی است به اطلاقات ادله قیام شهادت دو زن به جای شهادت یک مرد استدلال کرده است که شاید منظور ایشان همین آیه باشد یا برخی روایات دیگر که در آنها گفته شده است نقص عقل در زن (نه به معنای نقص در درک حسن و قبح بلکه به معنای ضعف در حفظ که در آیه مذکور است) به این خاطر است که شهادتش نصف شهادت مرد محسوب شده است. مستفاد از این آیه و روایات دیگر این است که زن به لحاظ امور اجتماعی، نقصی در ضبط دارد که ممکن است با گذشت زمان جابجایی در برخی مفاد شهادت رخ بدهد و برای جبران آن انضمام شهادت یک زن دیگر را لازم دانستهاند که در این صور خودش بیان دیگری است.
وجه دیگری که برای کفایت شهادت دو زن و یک مرد به نظر میرسد تمسک به روایت یونس است که ما از آن به صحیحه یونس تعبیر میکنیم اما در کلمات از آن به مرسله یونس تعبیر میشود.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَمَّنْ رَوَاهُ قَالَ: اسْتِخْرَاجُ الْحُقُوقِ بِأَرْبَعَةِ وُجُوهٍ بِشَهَادَةِ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ رَجُلَيْنِ عَدْلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتَانِ فَإِنْ لَمْ تَكُنِ امْرَأَتَانِ فَرَجُلٌ وَ يَمِينُ الْمُدَّعِي فَإِنْ لَمْ يَكُنْ شَاهِدٌ فَالْيَمِينُ عَلَى الْمُدَّعَى عَلَيْهِ فَإِنْ لَمْ يَحْلِفْ [وَ] رَدَّ الْيَمِينَ عَلَى الْمُدَّعِي فَهُوَ وَاجِبٌ عَلَيْهِ أَنْ يَحْلِفَ وَ يَأْخُذَ حَقَّهُ فَإِنْ أَبَى أَنْ يَحْلِفَ فَلَا شَيْءَ لَهُ. (الکافی، ج ۷، ص ۴۱۷)
ما قبلا گمان میکردیم این روایت در مقام استجماع راههای اثباتی در ابواب مختلف است اما به نظر میرسد این طور نیست و در این روایات راههای اثباتی در همه حقوق ذکر شده است و یکی از آنها شهادت دو زن و یک مرد است و لذا دلالت روایت تمام است.
اما مساله سند آن در بعضی از نسخ این طور آمده است که «یونس عمن رواه» که در این صورت روایت مرسله است اما در نسخ متعدد کافی این طور آمده است که «یونس رواه قال» که در این صورت برای بیان این مطلب است که این مطلب را یونس روایت کرده نه اینکه فتوای او بوده (چون یونس اهل فتوا هم بوده است) و خیلی بعید است که مثل یونس از غیر معصوم روایت کند چرا که فتوای خود یونس در اعتبار اولی از نقل قول غیر معصوم است.
مرحوم مجلسی اول هم فقط به صورت «یونس رواه» از کافی نقل کرده است و به اختلاف نسخه اشاره نکرده است. (روضة المتقین، ج ۶، ص ۱۷۲) با این بیان اعتبار سند این روایت هم اثبات میشود و خود دلیل دیگری بر اعتبار شهادت دو زن و یک مرد در همه حقوق است.
مرحوم صاحب جواهر یکی از راههای اثبات قسم دوم از حقوق الناس را شهادت دو زن و قسم مدعی شمرده است. صاحب جواهر این نظر را به مشهور به شهرت عظیم ذکر کرده است و بلکه شیخ در خلاف اجماع ادعاء کرده است و عجیب است که چرا محقق این راه را ذکر نکرده است.
ممکن است گفته شود پذیرش این راه اثباتی با روایاتی که موارد شهادت زنان را در بکارت و ولادت منحصر کرده است منافات دارد و البته این اشکال در شهادت دو زن و یک مرد هم هست. تخصیص آن روایات با این موارد که نتیجه بشود شهادت زنان (به ضمیمه قسم یا شهادت یک مرد) در مطلق حقوق پذیرفته باشد مگر در حدود آن هم نه مطلقا، تخصیص اکثر است.
به نظر میرسد آنچه در آن روایات منظور است و اعتبار آن نفی شده است شهادت زنان منفردا و بدون نیاز به انضمام چیزی دیگر است که امام علیه السلام فرموده است بکارت و تولد این طور است و بلکه حتی شهادت یک زن هم در مثل میراث پذیرفته شده است و لذا خروج این موارد به تخصص است و محذوری ندارد.
در هر حال عمده دلیل بر اعتبار شهادت دو زن و قسم مدعی، روایت منصور بن حازم است. صاحب جواهر ابتداء فرموده است این روایت مرسله است از این جهت که در برخی از نقلها این طور گفته شده است که:
مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ حَدَّثَنِي الثِّقَةُ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع (تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۷۲)
بعد فرموده است ولی روایت به سند معتبر هم نقل شده است که ناظر به نقل مرحوم صدوق است که «رَوَى مَنْصُورُ بْنُ حَازِمٍ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع» (من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۵۵)
عرض ما این است که این ارسال به اعتبار روایت خللی وارد نمیکند چون ارسال در جایی سند روایت را دچار اشکال میکند وثاقت و عدم وثاقت آن واسطه معلوم نباشد اما در جایی که وثاقت او معلوم است هر چند نامش معلوم نباشد سند معتبر است چرا که اسم شخص به جهت کشف از وثاقت راوی مهم است و گرنه اهمیتی ندارد و به همان بیانی که اگر شیخ بگوید فلانی ثقه است حرف او حجت است اگر منصور هم کسی را توثیق کند حرف او حجت است. دلالت روایت هم تمام است.
صاحب جواهر چون اعتبار سند روایت برای او روشن نبوده است تلاش کرده است برای آن مویداتی ذکر کند. قبل از آن هم گفته است اشکالی ندارد که منصور این روایت را هم با واسطه و هم بدون واسطه شنیده باشد. اما به نظر ما این حرف بعید است و حتی نقل صدوق هم ایماء به ارسال دارد.
در هر حال ایشان روایت حلبی را به عنوان موید روایت منصور قرار داده است که در آن گفته شده شهادت زنان در دین بدون انضمام مردان حجت است و منظور از منفردات یعنی شهادت مردان به آن ضمیمه نشود نه اینکه حتی به قسم هم نیاز نباشد. وجه تعبیر به موید هم این است که روایت در مورد دین است و بعد هم به روایت دیگری از حلبی اشاره کرده است.
سپس بیان دیگری را ذکر کرده است که ذکر آن از جانب ایشان عجیب است. ایشان فرموده است از ادله استفاده میشود که شهادت دو زن و یک مرد به جای شهادت دو مرد قبول شده است و هم چنین شهادت یک مرد و قسم نیز به جای شهادت دو مرد قبول شده است پس شهادت یک مرد دو جایگزین دارد یکی شهادت دو زن و دیگری قسم مدعی، و شهادت دو زن و قسم مدعی هم جمع بین دو جایگزین است. سپس فرموده است ما این را به عنوان موید ذکر کردهایم و گرنه در هر دو مورد (شهادت یک مرد و دو زن و شهادت یک مرد و قسم مدعی) شهادت یک مرد که اقوی الحجتین است به یک چیزی ضعیف ضمیمه شده است و لازمه آن این نیست که اگر دو چیز ضعیف به یکدیگر ضمیمه شدند معتبر باشد.
این کلام از ایشان عجیب است چون معنای آن تایید حکم با قیاس است و این سابقه ندارد که کسی حکمی را به قیاس تایید کند!