حکم نماز در مکان غصبی (ج۴۵-۱۱-۹-۱۴۰۲)
در مورد خروج از مکان غصبی به صورت مفصل بحث کردیم و گفتیم به نظر ما قول مرحوم صاحب فصول نظر درست است.
بحث دیگری که مطرح شده است حکم نماز در حال خروج از مکان غصبی است. اگر مکلف در حال خروج از مکان غصبی نماز بخواند، نماز او صحیح است یا باطل؟
مرحوم آخوند به همین مناسبت به حکم نماز در مکان غصبی به عنوان یکی از ثمرات مساله اجتماع اشاره کرده است.
ایشان فرموده‌اند بنابر جواز اجتماع امر و نهی نماز در مکان غصبی مطلقا صحیح است (چه در ضیق وقت و چه در سعه وقت، چه در حال خروج و چه در غیر آن حال و چه با تمکن از غیر آن نماز و چه بدون تمکن و چه با سوء اختیار یا عدم آن و ...) چون فرض این است که اجتماع وجوب و حرمت در وجود واحد حقیقی محذوری نیست. البته قبلا هم اشاره کردیم که برخی علماء مثل مرحوم آقای بروجردی و آقای صدر و ... این نظر را قبول نکرده‌اند و معتقدند جواز اجتماع نمی‌تواند عبادت واقع در ضمن حصه حرام را حلّ کند چون عبادت نمی‌تواند مبعد باشد و ما قبلا هم اشاره کردیم که حرف مرحوم آخوند صحیح است و با فرض جواز اجتماع امر و نهی و اینکه اطلاق امر شامل مجمع هم هست، قول به بطلان مجمع هیچ وجهی ندارد.
اما بنابر امتناع اجتماع امر و نهی (که مختار خود آخوند است)، در صورتی که مکلف به غیر سوء اختیار به غصب مبتلا شده باشد نماز او در مکان غصبی صحیح است چون قبلا گفتیم که با فرض اضطرار به حرام، حرمت و مبغوضیت مرتفع است و با ارتفاع حرمت، مانعی از فعلیت امر وجود نخواهد داشت و اطلاق امر شامل این حصه از نماز هم هست. بحث در مورد این مساله هم قبلا گذشت و در ابتدای این تنبیه به کلام مرحوم نایینی اشاره کردیم.
اما اگر مکلف به سوء اختیار به غصب مبتلا شده باشد، چنانچه خروج از مکان غصبی را واجب بدانیم (مثل نظر شیخ انصاری) نماز فقط در حال خروج صحیح است و البته صحت نماز منوط به رعایت سایر شرایط نماز مثل طمأنینه و استقرار و ... است اما اگر نماز در حال خروج مخلّ به سایر شروط باشد نماز در سعه وقت صحیح نیست اما این عدم صحت نه به خاطر حرمت خروج بلکه به خاطر عدم رعایت سایر شرایط است. وجه آن هم روشن است چرا که نماز با کونی متحد شده است که نه فقط مباح است بلکه واجب است.
ولی چنانچه خروج از مکان غصبی را مبغوض و معصیت یا حرام بدانیم، اگر ملاک نماز در ضیق وقت را اقوی بدانیم نماز صحیح است چون با فرض اقوی بودن ملاک نماز، نهی وجود ندارد و مکلف مامور به نماز است. درست است که اضطرار به سوء اختیار است اما چون فرض اقوی بودن ملاک نماز است، غصب در این حالت مغلوب، ملاک نماز است و لذا اصلا نهی ندارد.
و اگر وقت نماز ضیق نباشد با فرض اقوی بودن ملاک نماز، صحت نماز بر مساله ضدّ مبتنی است. اگر امر به شیء را مقتضی نهی از ضدّ بدانیم نماز باطل است و اگر امر به شیء را مقتضی نهی از ضدّ ندانیم (که حق از نظر آخوند این است) نماز صحیح است. وجه آن هم این است که در فرضی که مکلف می‌تواند خارج از مکان غصبی نماز بخواند، نماز در داخل مکان غصبی (و لو در حال خروج) ضدّ آن است (چون مکلف نمی‌تواند هر دو را انجام بدهد) پس بین نماز در مکان غصبی و نماز خارج از مکان غصبی تضاد است و مکلف نمی‌تواند بین آنها جمع کند (چون با انجام نماز در ضمن یکی از آنها، امر ساقط می‌شود و امتثال نماز در ضمن حصه دیگر ممکن نخواهد بود) و نماز خارج از مکان غصبی به خاطر خلو آن از مفسده غصب امر دارد در نتیجه اگر امر به شیء را مقتضی نهی از ضدّ بدانیم، نماز در مکان غصبی در حال خروج نهی خواهد داشت (چون فرض این است که این نماز ضدّ نماز خارج از مکان غصبی است) و نهی در عبادات مستلزم فساد است. درست است که نهی نفسی (به خاطر غصب) در اثر اضطرار ساقط است اما خود نماز در این حالت منهی به نهی غیری ناشی از امر به ضدّ است.
اما اگر امر به شیء را مقتضی نهی از ضدّ ندانیم در این صورت نماز منهی به نهی غیری نیست اما چون خروج معصیت است و مبغوض است نماز امر ندارد با این حال نماز صحیح است چون این نماز هم مشتمل بر ملاک است (چون مفروض مساله اجتماع فرضی است که ملاک امر و نهی در مجمع وجود دارد) و همین ملاک برای صحت نماز کافی است.
پس مرحوم آخوند (که امتناعی است ولی امر به شیء را مقتضی نهی از ضدّ نمی‌داند) نماز در مکان غصبی را حتی در سعه وقت هم صحیح می‌داند.
ممکن است گفته شود بر اساس آنچه آخوند گفته تفاوتی بین خروج و مکث در حال غصبی نیست و اگر ملاک نماز اقوی باشد در حال مکث هم اقوی است و با فرض اقوی بودن ملاک نماز، نهی فعلی نخواهد بود و در این صورت نماز چه در حال خروج و چه در حال مکث باید امر داشته باشد و به خاطر امر صحیح باشد پس چرا آخوند فرموده است این نماز امر ندارد؟ بله در فرضی که ملاک نهی اقوی باشد خود ایشان قبلا ضمن مقدمه دهم فرمودند با فرض التفات به حرمت، نماز صحیح نیست اما در فرض اقوی بودن ملاک امر چرا باید نماز را با ملاک تصحیح کنند؟
ممکن است کسی جواب بدهد که درست است که ملاک امر اقوی است اما نماز در مکان غصبی امر ندارد چون در فرض امر به ضد (نماز خارج از مکان غصبی) امر داشتن ضد دیگر محال است. اما این جواب هم ناتمام است چون امر به جامع نماز تعلق گرفته است نه اینکه به خصوص نماز خارج از مکان غصبی تعلق گرفته باشد. دو ضد در صورتی نمی‌توانند امر داشته باشند که هر کدام متعلق امر باشند تا نتیجه امر به آنها، طلب جمع بین ضدین باشد و این مساله در این جا وجود ندارد.
این اشکالات ابتدائا نسبت به کلام آخوند به ذهن می‌رسد اما توضیح بیشتر کلام ایشان خواهد آمد.
برچسب ها: اجتماع امر و نهی, ثمره مساله اجتماع امر و نهی, نماز در مکان غصبی, نماز در حال خروج از مکان غصبی